Heeft 'ie het gedaan?

Als ik mensen over Jamie vertel, is de eerste vraag vaak "Heeft 'ie het gedaan?".

Ja, hij heeft het gedaan. Door zijn toedoen is iemand er niet meer. Iemand die destijds nog een jonge vent was en die nog een heel leven voor zich had. Iemand wiens vriendin op dat moment zwanger was. Door zijn toedoen groeit een kind zonder zijn eigen vader op. Sterker nog, door zijn toedoen groeien er twee kinderen zonder hun eigen vader op, want Jamie heeft zelf ook een zoon (die geboren is toen hij al vast zat).

De feiten zijn onontkoombaar. Ik ben bevriend geraakt met een moordenaar.

De daad die Jamie heeft begaan is de verschrikkelijkste die een mens kan begaan en hij moet ook zonder meer verantwoordelijk gehouden worden voor die daad.

Het is prettig om mensen die vreselijke misdaden plegen, buiten de groep te plaatsen waartoe wij zelf behoren. Zo iemand móet wel essentieel anders zijn dan wij, wil hij tot zoiets in staat zijn. Het kwaad is misschien wel aangeboren. De andere optie, namelijk dat iemand die moordt gewoon een mens is, en dat elk mens gegeven de 'juiste' omstandigheden tot soortgelijke daden in staat is, is een beangstigend idee. Toch weten we uit de geschiedenis en uit talloze onderzoeken (o.a. Stanford Prison Experiment, Milgram Experiment) dat de meeste 'gewone mensen' tot aanzienlijke wreedheden in staat zijn onder bepaalde omstandigheden.

Natuurlijk leidt een discussie over dit soort zaken altijd tot de onderliggende vraag 'Heeft een mens vrije wil?'. En als een mens geen vrije wil heeft (en vanuit de wetenschap zijn er veel redenen om aan te nemen dat wij vooral dénken dat we vrije wil hebben en dénken dat we rationele keuzes maken), hoe kunnen we hem dan verantwoordelijk houden voor zijn daden? Kan de seriemoordenaar met de frontaalkwab-beschadiging er wel iets aan doen dat hij steeds weer moordt?

Ik heb geen antwoord op die vraag. Ik weet alleen dat ik Jamie met geen mogelijkheid een 'slecht mens' kan noemen. Jamie is een intelligente man met veel gevoel voor humor, een duidelijk aanwezig rechtvaardigheidsgevoel en een groot verlangen naar acceptatie.

Enkele maanden geleden heb ik een flink aantal processtukken van Jamies zaak gedownload. Daarbij zaten een aantal documenten uit zijn vroege jeugd. Jamies verhaal verschilt niet erg van dat van heel veel anderen op Death Row.

Toen Jamie twaalf maanden oud was, werd hij opgenomen in het ziekenhuis met een schedelbasisfractuur. Die was hem toegebracht door één van zijn ouders. Na dat incident, heeft hij nog twee jaar bij diezelfde ouders gewoond. Toen hij drie was, werden zowel hij als zijn jongere broertje en zusje weggehaald bij de ouders wegens zeer ernstige mishandeling.

Jamie werd gescheiden van zijn broertje en zusje (wie wil er nu drie kinderen tegelijk opnemen?) en wat volgde was het ene na het andere pleeggezin. In één van de gezinnen werd hij misbruikt.

Toen Jamie twaalf jaar oud was, plaste en poepte hij nog in zijn broek. Hij was toen eindelijk geadopteerd door een gezin, maar de moeder kon hem niet meer aan. Hij werd onhandelbaar en vertoonde sadistisch gedrag. Hij werd meer dan eens opgenomen in een psychiatrisch centrum.

Bij de stukken zat een evaluatie van Jamie toen hij twaalf was. Onderdeel daarvan is een gespreksverslag. Jamie geeft in het gesprek aan dat hij graag wil worden opgenomen in het psychiatrisch ziekenhuis, omdat hij dan in een gestructureerde omgeving zit (hij geeft zelf aan dat hij dan beter functioneert!) en omdat hij dan zijn adoptiemoeder geen verdriet meer doet. Ook geeft hij aan dat hij graag contact wil hebben met zijn biologische ouders en dat hij hen wil vragen waarom zij hem en zijn broertje en zusje mishandelden. Hij wil graag weer bij ze gaan wonen nadat hij dat even met ze uitgesproken heeft.

Ik ben een paar dagen van slag geweest na het lezen van de stukken. Ik wenste me een tijdmachine zodat ik dat arme kind onder mijn vleugels zou kunnen nemen.

We kunnen moordenaars wegstoppen, opsluiten en de sleutel weggooien en ze vergeten of zelfs elimineren zoals dat in Texas gebeurt. We kunnen ook leren van hun verhaal, in de hoop dat we er de volgende keer wel op tijd bij zijn. In dit geval had dat niet één, maar twee levens kunnen schelen.